Rök gegn þjóðareign náttúruauðlinda

Jörðin og allar óæðri skepnur [eru] sameign allra manna...[.] Hvaðeina sem hann [maðurinn] hefur fært úr skauti náttúrunnar hefur hann blandað með vinnu sinni og bætt við það nokkru sem hann á með réttu og þar með gert það að eign sinni. Með því að hafa fært eitthvað úr því ástandi sem náttúran skildi við það í, hefur hann með vinnu sinni bætt við það nokkru sem afnemur sameign annarra á því.[1]

 

Nýverið var kosið til stjórnlagaþings, en svo virðist sem eitt tiltekið mál hafi verið fyrirferðarmeira meðal frambjóðenda, og þeirra sem hlutu kjörgengi, heldur en önnur mál; Auðlindir í þjóðareign. Því miður eru allmargir sem gera sér ekki grein fyrir hvað þessi málflutningur þýðir, og þá er enn meira miður, að líklegt er að fjölmargir þeirra voru bæði meðal frambjóðenda, og þeirra sem völdust á þingið. Svo virðist sem kvótakerfið fari helst fyrir brjóstið á almenningi. Svo er að skilja að fólk haldi að það hafi tapað einhverju sem það átti ekki áður, öðrum hafi verið gefin verðmæti sem voru sameiginleg eign áður. Takið eftir því að John Locke viðurkennir að jörðin var gefin manninum til sameignar. Það er svo ekki fyrr en maðurinn hefur blandað vinnu sinni við náttúrunnar gæði, að þau verða hans eign.

Ekki voru aðrir órétti beittir við það að lagt var eignarhald á landskika með jarðarbótum, því nóg var eftir af jafn góðu landi handa öðrum og raunar meira en þeir sem ekkert höfðu gátu haft not af. Svo að í reynd var engu minna eftir handa öðrum, því sá sem skilur jafn mikið eftir og aðrir geta haft not af tekur svo sem ekkert frá þeim. Enginn getur talið að sér sé neinn skaði eða óréttur gerður þótt annar drekki af vatni, og drekki jafnvel drjúgt, hafi hann eftir sem áður heila elfi af því sama vatni til að svala þorsta sínum. Og þar sem nóg er af hvoru tveggja, þar gildir það sama um landskika og vatnssopa.[2]

 

Ljóst er að erfitt væri fyrir einhvern að arka upp í sveit og ætla sér að slá eign sinni á landskika nú á tímum, en það er aukaatriði. Locke benti á það í bók sinni að lítið sem ekkert væri eftir af jarðnæði í heimalandi, en meira en nóg væri til í Ameríku, sem þá var tiltölulega nýnumin. Fólk þar væri engu að síður fátækara. Þetta gildir enn í dag, því erum við ekki jafnan þakklát fyrir að hafa fæðst á Íslandi, í stað lands sem hefur landbúnað sem sinn helsta atvinnuveg, s.s. Úganda?[3] Þetta er augljóst með orðum Lockes:

[S]á sem slær eign sinni á land með vinnu sinni, minnkar ekki heldur eykur sameiginleg föng mannkyns, því sá afrakstur sem fæst af einni ekru afgirts ræktarlands og gagnast mönnum til viðurværis er – svo ég dragi nú heldur úr en ýki – tíu sinnum meiri en sá afrakstur sem fæst af ekru jafn góðs lands sem liggur ósáð í almenningi.[4]

 

Þó svo allar jarðir á Íslandi séu löngu numdar dettur engum í hug að gera tilkall til þeirra, nema réttmætum eigendum þeirra. Þó er ljóst að þeir sem þær námu í upphafi greiddu ekkert fyrir þær.  En við vitum nú að það skiptir engu máli. Landbúnaður nemur ekki nema 1,4%[5] af landsframleiðslu, svo ljóst er að þó svo að allar jarðir séu uppteknar er okkur enginn óleikur gerður. Nóg er af tækifærum fyrir allar sem fæðast á Íslandi.

Það sama gildir í sjávarútvegi, en eignarréttinum var bara ekki komið á fyrr en 1.000 árum síðar hér á landi sökum augljóss vandamáls, hafið verður ekki girt svo glatt af. Hafið lýtur hins vegar nákvæmlega sömu lögmálum og jarðnæði, um takmarkaða auðlind er að ræða. Því er nauðsynlegt að hefta sóknina, líkt og bóndi girðir af jörð sína til að marka sína eign og koma í veg fyrir ofbeit. Kvótinn var því gefinn þeim sem höfðu fjárfest í sjávarútvegi (bátum og skipum), því þeir áttu mestra hagsmuna að gæta. Landið var líka gefið þeim sem fyrstir voru til að slá eign sinni á það með vinnu sinni. Eigendur útvegsfyrirtækjanna höfðu í raun numið hafið, líkt og forfeður okkar forðum höfðu numið landið, bara án girðingarstauranna. Því veiddu allir þeir sem vildu veiða, og höfðu bolmagn til að fjárfesta í skipum og veiðarfærum. Allt eins mætti hugsa sér jarðirnar sem óafgirtar, menn þyrftu einungis að fjárfesta í plóg til að sá í þær. Hugmyndin um gjöf, eða rán, er því fráleit. Engu var stolið frá þér, því engu er hægt að stela sem þú átt ekki. Og þú átt ekkert nema þú hafir blandað það með vinnu þinni (fjárfest í því með fjármagni þínu í tilfelli sjávarútvegarins).

Nú er svo komið að landbúnaður á Íslandi er stærsti, einstaki styrkþegi ríkissjóðs, en árið 2009 var rétt rúmlega 15.000 milljónum veitt úr ríkissjóði til handa bændum.[6]  Sjávarútvegur var næst stærsti styrkþegi ríkissjóðs áður en kvótakerfið var tekið upp. Árið 1979 var tæplega 343.000 milljónum veitt til landbúnaðarmála, á núgildandi verðlagi, en 58.000 milljónum var varið til sjávarútvegs.[7]  Árið 2009 var um 1.500 milljónum varið til sjávarútvegsmála. En það er einungis ein hlið peningsins, því þrátt fyrir mikla lækkun á útgjöldum ríkissjóðs til sjávarútvegsmála, hefur þróun fyrirtækja á þessu sama tímabili algjörlega snúist við, þau eru nú rekin með hagnaði í stað taps áður. Þau eru ekki lengur byrði á sameiginlegum sjóðum almennings, heldur skila þjóðinni miklum gjaldeyri, ásamt því sem þau greiða skatta af hagnaði sínum til ríkissjóðs.

Orðið auðlind er samansett úr tveimur stofnum, orðinu auður annars vegar, og lind hins vegar. Í hugum flestra er verið að ræða um fiskistofnana okkar sem auðlind, ásamt orkulindum okkar, þegar kemur að umræðunni um auðlindir í þjóðareigu; svo virðist sem fæstum detti í hug að jarðir bændanna séu auðlindir. Það eru þær þó vissulega, þrátt fyrir að gefa ekki af sér mikinn auð. Það er því eitthvað við orðið auðlind sem vekur upp hugsun hjá okkur um lind peninga sem ekkert þurfi að gera nema að dæla upp úr. Sú er þó ekki raunin, það er mikil vinna og fjárfesting sem liggur að baki hagnaði sjávarútvegsfyrirtækja á Íslandi.

Sú var tíðin að uppi voru hugmyndir um að skattleggja bændur. Bandaríski rithöfundurinn Henry George setti fram þá hugmynd að skattleggja jarðnæði, gera rentuna upptæka. Rentan er sá náttúrlegi ábati, sem er af auðlindinni, en ekki skapaður af mönnum. Með orðum Hannesar H. Gissurarsonar:[9]

[H]ugs[um] okkur tvær jafnstórar jarðir hlið við hlið. Önnur [er] kostarýr, svo að bóndinn á henni geri[r] ekki meira en að afla lágmarkstekna bænda (hvernig sem þær eru skilgreindar). Hin jörðin [er] frjósöm , svo að bóndinn þar safn[ar] digrum sjóðum. Það, sem skilur, er jarðrentan. Betri jörðin gefur af sér meiri rentu. 

 

Fáum dettur í hug að skattleggja bændur með þessum hætti í dag. Enda líklega ekki mikið til að skattleggja hjá þeim sem þiggja jafnmikið úr sameiginlegum sjóðum og raun ber vitni. En það er önnur ástæða fyrir því en sú að skattstofninn sé ekki til staðar, því það er hann vissulega í tilfelli sjávarútvegarins[9]; það er Pareto-óhagkvæmt.

Ókeypis úthlutun framseljanlegs og varanlegs kvóta eftir veiðireynslu, eins og varð fyrir valinu á Íslandi, er Pareto-hagkvæm, líkt og Hannes bendir ennfremur á, á vefsíðu sinni:[10]

-Þeir útgerðarmenn, sem héldu kvótum sínum og keyptu sér viðbótarkvóta, græddu.

 -Þeir útgerðarmenn, sem seldu kvóta sína og héldu í land, græddu.

-Almenningur græddi óbeint á blómlegri atvinnuvegi og meira fjármagni.

-Ríkið græddi talsvert á bættri afkomu útgerðarfyrirtækja.

 

Auðlindaskattur hefði hins vegar verið Pareto-óhagkvæmur:

 

-Þeir útgerðarmenn, sem hefðu getað greitt skattinn (keypt kvóta af ríkinu), hefðu hvorki grætt né töpuðu; þeir hefðu greitt til ríkisins sömu upphæðir og þeir höfðu áður eytt í fjárfestingar.

-Þeir útgerðarmenn, sem hefðu ekki getað greitt skattinn og þess vegna orðið að hætta veiðum, hefðu tapað. Fjárfestingar þeirra hefðu orðið einskis virði með einu pennastriki.

-Ríkið hefði grætt mjög mikið, að minnsta kosti til skamms tíma, á hinum nýja tekjustofni.

-Deila má um, hvort almenningur hefði grætt mikið eða lítið eða jafnvel tapað, því að það er ekki nauðsynlega almenningi í hag, að atvinnustjórnmálamenn þeir, sem fara með ríkisvaldið og næmastir eru fyrir kröfum háværra, fámennra hagsmunahópa, hreppi aukna tekjustofna. Viljum við auka vald þeirra?

 

[1] John Locke: Ritgerð um ríkisvald, 67.-68. bls.

[2] S.r. 72. bls.

[3] Landbúnaður var stærsti atvinnuvegur þjóðarinnar þangað til árið 2007, að þjónustugeirinn varð sá stærsti. Landbúnaður nam engu að síður um 52% af landsframleiðslu. Kaffi er stærsta einstaka útflutningsvara landsins, en engu að síður er það einnig næst stærsti útflutningsaðili sætra kartaflna. 

[4] John Locke: Ritgerð um ríkisvald, 76. bls.

[5] Vefur Hagstofu Íslands, hagstofa.is

[6] S.h.

[7] S.h.

[8] Hannes H. Gissurarson: Áhrif skattahækkana á hagvöst og lífskjör, 133. bls.

[9] Því var þó ekki að heilsa fyrir daga kvótakerfisins, en þá voru líklega fáir aflögufærir sem höfðu lífsviðurværi sitt af greininni. Hvernig átti því að leggja aukinn skatt á grein sem rekin var með tapi? Hvernig gætum við hugsað okkur aukna skattheimtu á bændur? Með auknum ríkisútgjöldum?

[10] Sömu rök er að finna í ofangreindri bók hans á 136. bls.